Wprowadzenie: Marzenie o Wcześniejszej Emeryturze i Rzeczywistość Polskiego Systemu

Wielu Polaków marzy o zakończeniu kariery zawodowej wcześniej niż powszechnie przyjęty wiek emerytalny. Dla kobiet, przez dekady, istniała perspektywa przejścia na zasłużony odpoczynek już w wieku 55 lat, pod warunkiem zgromadzenia odpowiedniego stażu pracy. Ta możliwość, głęboko zakorzeniona w polskim systemie emerytalnym, oferowała poczucie bezpieczeństwa i perspektywę szybszego wycofania się z aktywnego życia zawodowego. Jednakże, wraz z dynamicznymi zmianami demograficznymi i ekonomicznymi, przepisy emerytalne uległy znaczącym modyfikacjom. To, co kiedyś było powszechnie dostępne, dziś stało się wyjątkiem, a dla większości obywateli – jedynie historycznym zapisem. Nasz artykuł ma na celu rozwiać wszelkie wątpliwości dotyczące tego, kto i na jakich zasadach mógł skorzystać z wcześniejszej emerytury w wieku 55 lat przy 30 latach pracy, a także przedstawić aktualny stan prawny i perspektywy dla przyszłych emerytów.

Zrozumienie ewolucji przepisów emerytalnych jest kluczowe dla świadomego planowania przyszłości. System, który znamy obecnie, jest wynikiem długotrwałego procesu reform, zapoczątkowanych przede wszystkim w 1999 roku. Te reformy miały na celu dostosowanie systemu do nowych realiów społeczno-gospodarczych, w tym przede wszystkim do wydłużającej się średniej długości życia i spadającej dzietności. Ta zmiana paradygmatu, z systemu repartycyjnego na bardziej kapitałowy, fundamentalnie zmieniła zasady przyznawania świadczeń, w tym również tych przysługujących na wcześniejszych warunkach.

W tym artykule dogłębnie przeanalizujemy historyczne warunki wcześniejszej emerytury dla kobiet, z naciskiem na wymogi wieku (55 lat) i stażu pracy (30 lat). Omówimy, jak reforma z 1999 roku wpłynęła na te zasady i kto obecnie może jeszcze skorzystać z podobnych przywilejów. Przedstawimy również praktyczne aspekty związane z obliczaniem stażu ubezpieczeniowego oraz wskażemy, dlaczego świadome planowanie finansowe stało się dziś ważniejsze niż kiedykolwiek. Naszym celem jest dostarczenie kompleksowej wiedzy, która pozwoli Czytelnikom lepiej zrozumieć złożoność polskiego systemu emerytalnego i podjąć przemyślane decyzje dotyczące własnej przyszłości na emeryturze.

Kobiety w Polskim Systemie Emerytalnym: Historyczne Uprzywilejowanie

Przez wiele dekad polski system emerytalny traktował kobiety w sposób odmienny niż mężczyzn, oferując im niższy wiek emerytalny. Wynikało to z szeregu czynników historycznych i społecznych, w tym przekonania o podwójnym obciążeniu kobiet – pracą zawodową i obowiązkami domowymi, często związanymi z wychowywaniem dzieci. Ustanowienie niższego wieku emerytalnego dla kobiet (60 lat wobec 65 lat dla mężczyzn) miało być formą rekompensaty za te dodatkowe obciążenia i wsparciem w ich aktywności zawodowej.

W ramach tego systemu, istniały również przepisy umożliwiające wcześniejsze przejście na emeryturę, zanim jeszcze osiągnięto powszechny wiek emerytalny. Dla kobiet, jedną z takich możliwości było skorzystanie z wcześniejszej emerytury w wieku 55 lat, pod warunkiem posiadania określonego stażu pracy. Było to rozwiązanie szczególnie atrakcyjne dla pań, które rozpoczęły pracę w młodym wieku i nieprzerwanie gromadziły składki na ubezpieczenie społeczne.

Początki i Rozwój Przepisów o Wcześniejszej Emeryturze dla Kobiet

Koncepcja wcześniejszej emerytury dla kobiet w Polsce nie pojawiła się z dnia na dzień. Jej korzenie sięgają powojennych lat, kiedy system ubezpieczeń społecznych był kształtowany w obliczu ogromnych potrzeb społecznych i gospodarczych. Przepisy te ewoluowały, ale przez długi czas utrzymywały zasadę, że kobiety mogą przejść na emeryturę wcześniej, często z dodatkowymi warunkami dotyczącymi stażu pracy.

W okresie PRL, system emerytalny był silnie zorientowany na wsparcie pracowników, a regulacje dotyczące wcześniejszych emerytur były dość elastyczne, zwłaszcza w kontekście sektorów uznanych za strategiczne lub uciążliwe. Dla ogółu kobiet, możliwość przejścia na emeryturę w wieku 55 lat z 30-letnim stażem pracy była istotnym elementem stabilizacji społecznej i finansowej, pozwalającym na wcześniejsze zakończenie aktywności zawodowej i skupienie się na życiu rodzinnym lub prywatnych pasjach.

Warto podkreślić, że te historyczne przywileje, choć postrzegane dziś jako anachronizm w kontekście rosnącej równości płci na rynku pracy i wydłużającej się długości życia, miały swoje uzasadnienie w ówczesnych realiach społecznych. Były one odpowiedzią na specyficzne role przypisane kobietom w społeczeństwie i na rynku pracy.

Przykłady Wcześniejszych Systemów Emerytalnych

Choć nasz artykuł skupia się na wymogu 55 lat i 30 lat stażu dla kobiet, warto pamiętać, że istniały i nadal istnieją, choć w bardzo ograniczonym zakresie, inne formy wcześniejszych emerytur. Należały do nich m.in. emerytury pomostowe dla osób wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (np. górnicy, hutnicy, nauczyciele), a także emerytury dla służb mundurowych. Każda z tych kategorii miała swoje specyficzne uwarunkowania wiekowe i stażowe. W kontekście kobiet, to właśnie ogólna zasada 55 lat i 30 lat pracy była najbardziej powszechna i dotyczyła szerokiej grupy pracownic.

Należy jednak pamiętać, że te historyczne regulacje były częścią szerszego systemu emerytalnego, który w pewnym momencie stał się nieadekwatny do zmieniającej się demografii i ekonomii. Wzrost średniej długości życia, spadek liczby urodzeń oraz zmieniająca się struktura zatrudnienia (np. odejście od przemysłu ciężkiego na rzecz usług) wymusiły gruntowną reformę, która fundamentalnie zmieniła zasady przechodzenia na emeryturę, w tym te dotyczące wcześniejszych uprawnień.

Kluczowe Kryteria Wcześniejszej Emerytury Przed Reformą 1999: 55 Lat i 30 Lat Stażu

Dla zrozumienia obecnej sytuacji, kluczowe jest cofnięcie się do czasów sprzed reformy systemu emerytalnego z 1999 roku. To właśnie wtedy, dla kobiet, istniała realna możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę w wieku 55 lat. Aby jednak skorzystać z tego przywileju, należało spełnić szereg ściśle określonych warunków. Nie wystarczyło samo osiągnięcie wieku; równie istotny, a dla wielu nawet kluczowy, był staż pracy.

Wiek Emerytalny Kobiet: 55 Lat

Regulacje sprzed 1999 roku przewidywały, że kobieta może ubiegać się o wcześniejszą emeryturę po ukończeniu 55. roku życia. Ten wiek był symboliczną granicą, która otwierała drzwi do emerytalnego spokoju. Jednakże, nie każda kobieta, która osiągnęła ten wiek, mogła od razu złożyć wniosek. Dodatkowo, aby skorzystać z tej opcji, musiały być spełnione inne kryteria, a co najważniejsze – termin złożenia wniosku. Wiele z tych przepisów dotyczyło kobiet urodzonych przed 1949 rokiem, a dla urodzonych po tej dacie, możliwość skorzystania z wcześniejszej emerytury była coraz bardziej ograniczana, bądź całkowicie wykluczana, w zależności od daty urodzenia i momentu spełnienia warunków.

Na przykład, kobiety urodzone w latach 1949-1953 miały możliwość ubiegania się o wcześniejszą emeryturę, pod warunkiem osiągnięcia wieku 55 lat i spełnienia pozostałych wymogów, ale tylko jeśli złożyły wniosek i spełniły warunki do końca 2008 roku. Był to tzw. okres przejściowy, który miał na celu stopniowe wygaszanie starych uprawnień, aby system mógł przestawić się na nowe zasady.

Staż Pracy: 30 Lat Jako Warunek dla Kobiet

Obok wieku, drugim fundamentalnym warunkiem był staż pracy. Dla kobiet ubiegających się o wcześniejszą emeryturę w wieku 55 lat, wymagany był 30-letni staż ubezpieczeniowy. To właśnie ten długi okres odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne był dowodem na solidny wkład w system. Warto zaznaczyć, że w kontekście wcześniejszych emerytur, często używa się zamiennie pojęć „staż pracy” i „staż ubezpieczeniowy”. Choć w potocznym rozumieniu mogą wydawać się synonimami, w prawie emerytalnym jest między nimi subtelna, ale istotna różnica, którą omówimy w kolejnych sekcjach.

Ten 30-letni staż nie mógł być tylko „na papierze”. Musiał on faktycznie odzwierciedlać okresy, za które były opłacane składki na ubezpieczenia społeczne (okresy składkowe) lub okresy, które z mocy ustawy są traktowane na równi z okresami składkowymi (okresy nieskładkowe). Do tych ostatnich zaliczały się m.in. okresy pobierania zasiłku chorobowego, macierzyńskiego, opieki nad dzieckiem (w pewnych określonych warunkach), a także niektóre okresy nauki czy służby wojskowej. Precyzyjne udokumentowanie tych okresów było kluczowe dla pozytywnego rozpatrzenia wniosku o wcześniejszą emeryturę.

Inne Kryteria Kluczowe Przed Reformą

Oprócz wieku i stażu, istniały również inne, mniej znane, ale równie ważne warunki, które należało spełnić, aby uzyskać prawo do wcześniejszej emerytury:

• Brak członkostwa w OFE: Kobieta ubiegająca się o wcześniejszą emeryturę nie mogła być członkiem otwartego funduszu emerytalnego (OFE). Był to jeden z mechanizmów dostosowania do nowego systemu, który zakładał, że osoby w OFE będą przechodziły na emeryturę na nowych zasadach.
• Udokumentowane zatrudnienie przed złożeniem wniosku: W niektórych przypadkach wymagano udokumentowania co najmniej półrocznego zatrudnienia w ostatnich dwóch latach przed złożeniem wniosku o emeryturę. Ten warunek miał na celu wykluczenie osób, które na długo przed emeryturą zaprzestały aktywności zawodowej, a chciały jedynie skorzystać z luki w przepisach.
• Spełnienie warunków do określonej daty: Jak wspomniano, dla wielu roczników (szczególnie tych urodzonych po 1948 roku), kluczowe było spełnienie wszystkich warunków do konkretnej daty granicznej, często do 31 grudnia 2008 roku. Niespełnienie choćby jednego warunku do tego terminu oznaczało utratę prawa do wcześniejszej emerytury i konieczność czekania na powszechny wiek emerytalny według nowych zasad.

Podsumowując, wcześniejsza emerytura dla kobiet w wieku 55 lat z 30-letnim stażem pracy była realną opcją przez wiele lat, ale jej dostępność była ściśle regulowana i stopniowo wygaszana wraz z nadchodzącymi zmianami w systemie emerytalnym. Zrozumienie tych historycznych uwarunkowań jest niezbędne, by docenić skalę i konsekwencje reformy z 1999 roku.

Reforma 1999 i Jej Konsekwencje: Zmierzch Wcześniejszych Emerytur

Rok 1999 to data przełomowa w historii polskiego systemu emerytalnego. Wprowadzona wówczas reforma całkowicie zmieniła jego filozofię i mechanizmy. Zamiast dotychczasowego systemu repartycyjnego, opartego na zasadzie, że bieżące składki finansują bieżące świadczenia, wprowadzono system kapitałowy, w którym wysokość przyszłej emerytury zależy w dużej mierze od zgromadzonych składek na indywidualnym koncie ubezpieczonego. Ta zmiana miała kluczowe znaczenie dla możliwości przechodzenia na wcześniejszą emeryturę, w tym dla kobiet w wieku 55 lat z 30-letnim stażem pracy.

Dlaczego Reforma Była Konieczna?

Zmiany demograficzne w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach rozwiniętych, stały się alarmujące. Starzejące się społeczeństwo oznaczało coraz mniej pracujących osób, które swoimi składkami musiałaby utrzymywać rosnącą liczbę emerytów. Szacunki demograficzne wskazywały, że bez reformy system stałby się niewydolny finansowo i groziłby zapaścią. Główne powody to:

• Wzrost średniej długości życia: Polacy żyli coraz dłużej, co oznaczało, że emerytury musiały być wypłacane przez dłuższy czas.
• Spadek dzietności: Coraz mniej osób wchodziło na rynek pracy, co skutkowało zmniejszeniem liczby płatników składek.
• Przejście na gospodarkę rynkową: Nowe realia ekonomiczne wymagały większej elastyczności i efektywności systemu finansowego.
• Wysoka liczba wcześniejszych emerytur: System przed reformą generował dużą liczbę osób korzystających z wcześniejszych uprawnień, co dodatkowo obciążało budżet ZUS.

Celem reformy było stworzenie systemu stabilnego finansowo, bardziej sprawiedliwego (gdzie wysokość emerytury jest proporcjonalna do wpłaconych składek) i zachęcającego do dłuższej aktywności zawodowej.

Konsekwencje Reformy dla Wcześniejszych Emerytur

Jednym z fundamentalnych założeń nowej ustawy emerytalnej było stopniowe wygaszanie wcześniejszych emerytur i ujednolicenie wieku emerytalnego. Choć pierwotnie dążono do zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, ostatecznie, po protestach społecznych i zmianach politycznych, wiek emerytalny dla kobiet został obniżony w 2017 roku do 60 lat (wzrost z 60 do 67 lat dla obu płci został cofnięty). Niemniej jednak, wcześniejsze emerytury stały się rzadkością.

Dla kobiet urodzonych po 1948 roku (i w wielu przypadkach dla tych urodzonych po 1953 roku, które nie spełniły warunków do końca 2008 roku), tradycyjna wcześniejsza emerytura w wieku 55 lat z 30-letnim stażem praktycznie przestała istnieć. Zostali oni objęci nowym systemem, gdzie podstawowym kryterium jest osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet, 65 dla mężczyzn) i zgromadzenie minimalnego stażu składkowego (obecnie 20 lat dla kobiet, 25 dla mężczyzn, aby w ogóle móc pobierać świadczenie minimalne).

Reforma wprowadziła zasadę, że wysokość emerytury jest obliczana jako suma zgromadzonych składek na indywidualnym koncie ubezpieczonego, podzielona przez średnie dalsze trwanie życia. Oznacza to, że im później przechodzi się na emeryturę, tym większą kwotę składek się uzbierało i przez krótszy czas te środki będą wypłacane (bo krótsze jest średnie dalsze trwanie życia od momentu przejścia na emeryturę), co przekłada się na wyższe miesięczne świadczenia. To miało być silną zachętą do jak najdłuższej aktywności zawodowej.

Emerytury Stażowe 2024 i Długi Staż Pracy

W 2024 roku, ogólne zasady dotyczące wcześniejszych emerytur nie uległy zmianie. Oznacza to, że dla większości osób nadal obowiązuje powszechny wiek emerytalny. Debata na temat tzw. „emerytur stażowych” – czyli możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę wyłącznie na podstawie bardzo długiego stażu pracy (np. 35 lat dla kobiet, 40 lat dla mężczyzn) – jest w Polsce żywa od lat, ale na dzień dzisiejszy (czerwiec 2025) nie ma ogólnego, prawnie zatwierdzonego rozwiązania, które by je wprowadzało dla wszystkich grup zawodowych. Istnieją jedynie pojedyncze projekty i postulaty, które nie weszły w życie.

Obecnie długi staż pracy jest kluczowy dla wysokości emerytury (im dłużej pracujemy i odprowadzamy składki, tym więcej środków gromadzimy), ale nie daje sam w sobie prawa do wcześniejszego przejścia na emeryturę, chyba że dana osoba należy do specyficznej, wąskiej grupy zawodowej, która zachowała to prawo (np. górnicy, służby mundurowe, prokuratorzy, sędziowie – choć i dla nich warunki sukcesywnie są zaostrzane).

Dla ogromnej większości Polaków, w tym kobiet, reforma z 1999 roku i jej późniejsze modyfikacje oznaczają, że kluczowym momentem do przejścia na emeryturę jest osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego. Mimo to, warto wiedzieć, co składa się na staż ubezpieczeniowy, gdyż jest to podstawa wyliczenia świadczenia.

Co Oznacza „Staż Ubezpieczeniowy” w Praktyce?

Pojęcie „staż ubezpieczeniowy” jest fundamentalne dla zrozumienia polskiego systemu emerytalnego. To nie tylko suma lat spędzonych w pracy, ale znacznie szersza kategoria, która obejmuje zarówno okresy, za które były opłacane składki na ubezpieczenia społeczne, jak i te, które z mocy prawa są traktowane na równi z nimi. Precyzyjne udokumentowanie tych okresów jest kluczowe dla ustalenia prawa do emerytury i jej wysokości.

Okresy Składkowe: Fundament Stażu

Okresy składkowe to nic innego jak te lata, miesiące czy dni, w których osoba podlegała ubezpieczeniom społecznym i za które były opłacane składki. Do najczęstszych przykładów należą:

• Okresy zatrudnienia: Praca na podstawie umowy o pracę, umowy-zlecenia (jeśli podlegała obowiązkowym składkom emerytalno-rentowym), czy też prowadzenie własnej działalności gospodarczej, z której odprowadzano składki.
• Okresy służby: Służba wojskowa, służba w policji, straży pożarnej, Służbie Więziennej itp.
• Okresy pobierania zasiłków: Chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, rehabilitacyjnego – jeśli były one finansowane z ubezpieczenia społecznego.
• Okresy urlopów wychowawczych: W określonych warunkach, ZUS opłaca składki za osoby przebywające na urlopach wychowawczych.
• Okresy opłacania składek przez rolników: Jeśli rolnik lub członek jego rodziny podlegał ubezpieczeniu w KRUS.

Każdy z tych okresów powiększa pulę zgromadzonych składek na indywidualnym koncie ubezpieczonego w ZUS, a co za tym idzie – wpływa na wysokość przyszłej emerytury. Ważne jest, aby wszystkie te okresy były prawidłowo zgłoszone i udokumentowane przez płatników składek (pracodawców, osoby prowadzące działalność).

Okresy Nieskładkowe: Uzupełnienie Stażu

Okresy nieskładkowe to te, za które nie były odprowadzane składki, ale które z mocy ustawy są uwzględniane przy ustalaniu prawa do świadczeń emerytalnych i ich wysokości. Ich waga jest jednak mniejsza niż okresów składkowych – zwykle mogą stanowić maksymalnie 1/3 (jedną trzecią) udowodnionych okresów składkowych. Przykłady typowych okresów nieskładkowych to:

• Okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy (nie zasiłku chorobowego!).
• Okresy nauki w szkole wyższej: Zalicza się je w wymiarze, który nie przekracza 1/3 okresów składkowych, ale tylko do 8 lat. Np. 5 lat studiów może być zaliczonych jako 5 lat nieskładkowych, pod warunkiem, że mamy co najmniej 15 lat składkowych.
• Okresy opieki nad chorym członkiem rodziny, za którego pobierano świadczenie pielęgnacyjne, zasiłek dla opiekuna albo specjalny zasiłek opiekuńczy.
• Okresy pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy (ale tylko tych, które były poprzedzone okresem składkowym).
• Okresy odbywania zasadniczej służby wojskowej (jeśli nie były one okresem składkowym).
• Okresy internowania w stanie wojennym.

ZUS bardzo precyzyjnie określa, jakie okresy są uznawane za nieskładkowe i w jakim wymiarze. Ważne jest, aby podczas składania wniosku o emeryturę dołączyć wszelkie dokumenty potwierdzające te okresy (np. dyplomy uczelni, zaświadczenia o służbie wojskowej, dokumenty potwierdzające pobieranie zasiłków).

Dlaczego Różnica Między Okresem Składkowym a Nieskładkowym Jest Kluczowa?

Dla ustalenia prawa do emerytury (np. minimalny staż, aby w ogóle otrzymać świadczenie), zarówno okresy składkowe, jak i nieskładkowe są sumowane. Jednak dla obliczenia wysokości emerytury, okresy składkowe mają znacznie większe znaczenie, ponieważ to od nich zależą zgromadzone środki na koncie emerytalnym. Okresy nieskładkowe natomiast są jedynie uzupełnieniem stażu i mają ograniczony wpływ na wysokość świadczenia (są traktowane jako 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok, w przeciwieństwie do 1,3% za lata składkowe do 20 lat i 1,4% za lata składkowe powyżej 20 lat w starym systemie, a w nowym stanowią po prostu brak wpłat na konto).

Dla osób planujących swoją przyszłość emerytalną, zrozumienie tych różnic jest niezwykle ważne. Warto regularnie monitorować stan swojego konta w ZUS (można to zrobić online na Platformie Usług Elektronicznych PUE ZUS) i weryfikować, czy wszystkie okresy zatrudnienia i inne okresy składkowe/nieskładkowe zostały prawidłowo zarejestrowane. Ewentualne braki lub błędy należy jak najszybciej prostować, dostarczając odpowiednie dokumenty do ZUS.

Współczesne Perspektywy: Kto Dziś Może Skorzystać z Wcześniejszej Emerytury?

Po gruntownych reformach systemu emerytalnego, pytanie „kto dziś może skorzystać z wcześniejszej emerytury?” stało się znacznie bardziej złożone, a odpowiedź na nie – dla większości osób – negatywna. Era powszechnej możliwości przejścia na emeryturę w wieku 55 lat dla kobiet z 30-letnim stażem pracy jest już przeszłością. Jednakże, istnieją bardzo nieliczne wyjątki oraz specyficzne grupy zawodowe, które wciąż posiadają pewne uprawnienia do wcześniejszego zakończenia aktywności zawodowej.

Wygasające Prawa i Okresy Przejściowe

Jak już wspomniano, wcześniejsze emerytury, oparte na starych zasadach, dotyczyły przede wszystkim kobiet urodzonych przed 1949 rokiem oraz tych z roczników 1949-1953, które spełniły wszystkie warunki (w tym 55 lat i 30 lat stażu ubezpieczeniowego) i złożyły wniosek o emeryturę do 31 grudnia 2008 roku. Po tej dacie, dla ogromnej większości kobiet urodzonych po 1953 roku, możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę na tych zasadach została definitywnie zamknięta. Jest to kluczowa informacja, która często budzi rozczarowanie, ale wynika wprost z założeń reformy mającej na celu ujednolicenie i uszczelnienie systemu.

Dla tych, którzy nie spełnili kryteriów starego systemu lub urodzili się później, obowiązują ogólne zasady: 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn, jako powszechny wiek emerytalny, niezależnie od zgromadzonego stażu pracy (choć minimalny staż, tj. 20/25 lat, jest wymagany do otrzymania emerytury w minimalnej wysokości).

Kto Nadal Może Skorzystać z Wcześniejszej Emerytury? Wyjątki od Reguły

Mimo ogólnej zasady, w polskim systemie emerytalnym wciąż istnieją pewne grupy zawodowe, które zachowały prawo do wcześniejszego przejścia na emeryturę. Są to przede wszystkim:

1. Pracownicy wykonujący prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (Emerytury Pomostowe): Ustawa o emeryturach pomostowych z 2008 roku określa zamknięty katalog takich zawodów. Są to m.in. niektórzy górnicy, hutnicy, pracownicy lotnictwa, czy nauczyciele pracujący w warunkach szkodliwych. Wiek emerytalny dla tych grup jest zróżnicowany (np. 55 lat dla kobiet, 60 dla mężczyzn), a wymaganym stażem jest zazwyczaj 15, 20 lub 25 lat pracy w szczególnych warunkach. Należy pamiętać, że katalog ten jest bardzo wąski i obejmuje jedynie te zawody, w których szkodliwość dla zdrowia jest jednoznacznie udowodniona i wynika z pracy w trudnych warunkach. Przykładem jest maszynista metra czy kierowca autobusu miejskiego. Nie chodzi tu o „stresującą” pracę biurową.
2. S