Erytrytol: Słodka Alternatywa pod Lupą – Skutki Uboczne, Korzyści i Najnowsze Badania

W świecie, w którym coraz częściej poszukujemy zdrowszych zamienników dla tradycyjnego cukru, erytrytol wyrósł na jednego z najpopularniejszych bohaterów. Promowany jako bezkaloryczny i bezpieczny słodzik, zyskał zaufanie osób walczących z nadwagą, cukrzycą czy dbających o linię i zdrowie zębów. Jednak czy ten słodki sojusznik jest rzeczywiście tak niewinny, jak się wydaje? Ostatnie doniesienia naukowe rzucają nowe światło na potencjalne erytrytol skutki uboczne, zwłaszcza w kontekście zdrowia sercowo-naczyniowego.

Celem tego artykułu jest kompleksowe przedstawienie erytrytolu – od jego właściwości i korzyści, przez potencjalne zagrożenia, aż po najnowsze wyniki badań i praktyczne zalecenia dotyczące jego bezpiecznego stosowania. Przyjrzymy się zarówno powszechnie uznawanym zaletom, jak i nowo odkrywanym wyzwaniom, abyś mógł podjąć świadomą decyzję o tym, czy i w jaki sposób włączyć erytrytol do swojej diety.

Erytrytol: Kim jest ten bezkaloryczny słodzik? Właściwości i uznane korzyści

Erytrytol (ang. erythritol) to naturalnie występujący alkohol cukrowy (poliol), który można znaleźć w niektórych owocach, takich jak winogrona, gruszki czy arbuzy, a także w grzybach i produktach fermentowanych, np. w sosie sojowym. Na skalę przemysłową jest produkowany w procesie fermentacji glukozy przez drożdże. Charakteryzuje się delikatnym, słodkim smakiem, który stanowi około 60-80% słodyczy sacharozy, ale bez posmaku typowego dla niektórych sztucznych słodzików. Jego indeks glikemiczny wynosi zero, co oznacza, że nie powoduje wzrostu poziomu glukozy ani insuliny we krwi, co czyni go atrakcyjnym wyborem dla osób z cukrzycą i insulinoopornością.

Unikalny metabolizm i brak kalorii

Co wyróżnia erytrytol na tle innych substancji słodzących, w tym innych polioli (np. ksylitolu czy maltitolu), to jego unikalny szlak metaboliczny. Po spożyciu, erytrytol jest wchłaniany w jelicie cienkim w ponad 90%, a następnie w niemal niezmienionej formie wydalany z moczem. To kluczowa różnica w porównaniu do innych alkoholi cukrowych, które w większości docierają do jelita grubego, gdzie są fermentowane przez bakterie, co często prowadzi do problemów trawiennych. Dzięki szybkiemu wchłanianiu i wydalaniu, erytrytol minimalizuje ryzyko wzdęć, gazów czy biegunek, które mogą występować przy spożyciu większych ilości innych polioli. Co więcej, fakt, że organizm nie metabolizuje go na energię, sprawia, że erytrytol jest praktycznie bezkaloryczny (0,2 kcal/g, w porównaniu do 4 kcal/g dla cukru, ale często uznawany za 0 kcal ze względu na brak przyswajalności).

Korzyści dla diabetyków i w kontroli wagi

Dla osób z cukrzycą typu 1 lub 2, erytrytol jest prawdziwym darem. Jego zerowy indeks glikemiczny oznacza, że mogą cieszyć się słodkim smakiem bez obaw o nagłe skoki cukru we krwi. To pozwala na lepszą kontrolę glikemii i wspiera utrzymanie stabilnego poziomu insuliny, co jest fundamentem w zarządzaniu cukrzycą. Badania konsekwentnie potwierdzają jego neutralny wpływ na parametry glikemiczne, co czyni go bezpieczną i efektywną alternatywą dla cukru w diecie diabetyków.

W kontekście odchudzania, zerowa kaloryczność erytrytolu to jego największa zaleta. Pozwala na zaspokojenie ochoty na słodycze bez dodawania zbędnych kalorii do diety. Wymiana cukru na erytrytol w napojach, deserach czy wypiekach może znacząco obniżyć całkowitą podaż kaloryczną, ułatwiając osiągnięcie deficytu kalorycznego niezbędnego do utraty wagi. Jest to szczególnie cenne w długoterminowych strategiach odchudzania, gdzie utrzymanie satysfakcji z jedzenia jest kluczowe dla uniknięcia rezygnacji i efektu jo-jo.

Wpływ na zdrowie zębów

Erytrytol, podobnie jak ksylitol, jest znany ze swojego korzystnego wpływu na zdrowie jamy ustnej. W przeciwieństwie do sacharozy, nie jest fermentowany przez bakterie obecne w jamie ustnej, takie jak Streptococcus mutans, które są głównymi sprawcami próchnicy. Brak fermentacji oznacza, że nie powstają kwasy, które demineralizują szkliwo zębów. W rzeczywistości, niektóre badania sugerują, że erytrytol może nawet redukować ilość szkodliwych bakterii i wspierać remineralizację szkliwa. Choć potrzebne są dalsze badania, by w pełni zrozumieć wszystkie mechanizmy i zakres jego działania, powszechnie uznaje się go za substytut cukru przyjazny dla zębów, co jest szczególnie ważne dla dzieci i osób ze skłonnością do próchnicy.

Potencjalne Skutki Uboczne Erytrytolu: Czy Istnieją Powody do Obaw?

Choć erytrytol jest ogólnie uważany za bezpieczny, jak każda substancja spożywcza, może wywoływać pewne skutki uboczne, zwłaszcza przy nadmiernym spożyciu. Ważne jest, aby rozróżnić powszechne, łagodne dolegliwości trawienne od nowo odkrytych, potencjalnie poważniejszych zagrożeń sercowo-naczyniowych.

Łagodne dolegliwości trawienne

Najczęściej zgłaszane erytrytol skutki uboczne wiążą się z układem pokarmowym. Chociaż erytrytol jest znacznie lepiej tolerowany niż inne alkohole cukrowe (takie jak ksylitol czy maltitol), które często powodują efekty przeczyszczające i wzdęcia nawet w niewielkich dawkach, to w dużych ilościach może wywołać podobne objawy. Wynika to z jego właściwości osmotycznych – może przyciągać wodę do jelit, prowadząc do luźnych stolców lub biegunki. Typowe objawy to:

• Wzdęcia i gazy
• Bóle brzucha
• Nudności
• Biegunka

Indywidualna tolerancja na erytrytol różni się znacząco. Niektóre osoby mogą doświadczać dyskomfortu już po spożyciu 20-30 gramów, podczas gdy inne tolerują znacznie większe dawki bez problemów. Przyjmuje się, że dawki do 1 grama na kilogram masy ciała są zazwyczaj dobrze tolerowane, jednak zawsze zaleca się zaczynanie od małych ilości i stopniowe zwiększanie, aby ocenić własną tolerancję. Ważne jest, aby pamiętać, że napoje słodzone erytrytolem mogą wywołać objawy szybciej, ponieważ substancja ta jest łatwiej dostępna dla układu trawiennego niż w stałych produktach.

Obawy dotyczące zdrowia sercowo-naczyniowego: Przełomowe badania

To właśnie w ostatnich latach pojawiły się poważniejsze obawy, które sprawiły, że erytrytol trafił pod lupę naukowców i mediów. W lutym 2023 roku w prestiżowym czasopiśmie Nature Medicine opublikowano badanie przeprowadzone przez naukowców z Cleveland Clinic, które zasugerowało potencjalny związek między wysokim poziomem erytrytolu we krwi a zwiększonym ryzykiem poważnych zdarzeń sercowo-naczyniowych, takich jak zawał serca czy udar mózgu.

Badanie to miało charakter obserwacyjny, co oznacza, że nie udowadniało związku przyczynowo-skutkowego, a jedynie korelację. Wzięło w nim udział ponad 4000 osób (głównie z USA i Europy), które były już w grupie ryzyka chorób serca. Uczestników monitorowano przez trzy lata. Okazało się, że osoby z wyższymi poziomami erytrytolu we krwi miały o dwukrotnie wyższe ryzyko wystąpienia zawału serca, udaru mózgu lub zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych, w porównaniu do osób z niższymi poziomami. Dodatkowo, laboratoryjne badania in vitro oraz na zwierzętach wykazały, że erytrytol może zwiększać aktywność płytek krwi i ich zdolność do agregacji, czyli zlepiania się, co jest kluczowym etapem w tworzeniu się zakrzepów.

Należy podkreślić, że badanie to wywołało szeroką dyskusję w środowisku naukowym i wymaga dalszych analiz. Krytycy wskazują na kilka ograniczeń:

• Charakter obserwacyjny: Korelacja nie oznacza przyczynowości. Nie wiadomo, czy wysoki poziom erytrytolu był przyczyną, czy może markerem innych, niezidentyfikowanych czynników ryzyka (np. osoby z chorobami serca mogły częściej sięgać po słodziki ze względu na współistniejącą cukrzycę czy otyłość).
• Populacja badana: Uczestnicy byli już w grupie podwyższonego ryzyka chorób serca, co sprawia, że wyniki niekoniecznie odzwierciedlają ryzyko dla zdrowej populacji.
• Źródło erytrytolu: Badanie nie rozróżniało, czy erytrytol pochodził z diety, czy też był endogennie (wewnętrznie) produkowany przez organizm. Erytrytol jest naturalnie wytwarzany w niewielkich ilościach w ciele człowieka z glukozy.
• Brak długoterminowych, randomizowanych badań klinicznych: To kluczowe, aby definitywnie potwierdzić lub obalić związek przyczynowy.

Mimo tych ograniczeń, wyniki badania z Cleveland Clinic są sygnałem alarmowym i punktem wyjścia do dalszych, pogłębionych analiz. Zwracają uwagę na potrzebę ostrożności i wzywają do zrewidowania powszechnego przekonania o absolutnej nieszkodliwości erytrytolu, zwłaszcza dla osób z już istniejącymi problemami kardiologicznymi.

Erytrytol w Kontekście Badań Naukowych: Co Mówią Wnioski i Instytucje?

Dyskusja na temat bezpieczeństwa erytrytolu jest dynamiczna. Z jednej strony mamy długotrwałe przekonanie o jego bezpieczeństwie i braku wpływu na metabolizm, z drugiej – nowe, choć wstępne, dowody sugerujące potencjalne ryzyko. Jak w tym wszystkim odnajdują się wiodące instytucje zdrowia i bezpieczeństwa żywności?

Badania kliniczne i ich wyniki: Różne perspektywy

Przed badaniem Cleveland Clinic, większość badań klinicznych nad erytrytolem skupiała się na jego wpływie na poziom glukozy we krwi, wagę ciała i zdrowie jamy ustnej. Te badania konsekwentnie wykazywały jego korzystny lub neutralny wpływ. Przykładowo, badanie z 2014 roku opublikowane w Journal of Diabetes Research potwierdziło, że erytrytol nie wpływa na poziom glukozy i insuliny u osób zdrowych oraz z cukrzycą. Badania na zwierzętach sugerowały nawet potencjalne działanie przeciwutleniające.

Jednak brakuje długoterminowych, dużych badań klinicznych, które analizowałyby wpływ erytrytolu na zdrowie sercowo-naczyniowe w populacji ogólnej. To właśnie lukę w tej wiedzy częściowo wypełnia badanie Cleveland Clinic, otwierając nowe pole do badań. Wyniki tego badania sugerują, że erytrytol, poprzez aktywację płytek krwi, może sprzyjać zakrzepicy, czyli tworzeniu się skrzepów w naczyniach krwionośnych. Zakrzepy te mogą zablokować przepływ krwi do serca (zawał serca) lub mózgu (udar mózgu).

Warto również zauważyć, że producenci erytrytolu i organizacje branżowe często cytują badania potwierdzające jego bezpieczeństwo. Jednak te badania zazwyczaj dotyczą krótkoterminowego spożycia i nie obejmują tak szerokiego zakresu analiz markerów sercowo-naczyniowych, jak najnowsze doniesienia. Jest to klasyczny przykład tego, jak nauka ewoluuje i jak nowe odkrycia mogą kwestionować wcześniejsze założenia.

Opinie instytucji: EFSA, FDA, WHO

Wiodące instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo żywności na świecie, takie jak Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA) oraz Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), wydają zalecenia i regulacje dotyczące stosowania erytrytolu.

• Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA):
  EFSA zatwierdziła erytrytol jako dodatek do żywności (E 968) i uznała go za bezpieczny w zastosowaniach, w których nie ma określonej maksymalnej dawki (ang. quantum satis), co oznacza, że może być stosowany w ilościach niezbędnych do osiągnięcia zamierzonego efektu technologicznego, pod warunkiem, że jego spożycie nie doprowadzi do przekroczenia akceptowalnego dziennego spożycia dla innych substancji.
  Wcześniejsze opinie EFSA z 2003 i 2010 roku wskazywały, że erytrytol jest dobrze tolerowany i nie wiąże się z toksycznością. Jednak po publikacji badania z Cleveland Clinic, EFSA i inne organy regulacyjne prawdopodobnie będą musiały ponownie ocenić dostępne dane i ewentualnie zaktualizować swoje rekomendacje. Na dzień dzisiejszy (czerwiec 2025) oficjalne stanowisko nie uległo drastycznej zmianie, ale temat jest monitorowany.
• Amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA):
  FDA nadała erytrytolowi status GRAS (Generally Recognized As Safe), co oznacza, że jest ogólnie uznawany za bezpieczny. Status GRAS jest przyznawany substancjom, które są uznawane za bezpieczne przez ekspertów na podstawie szeroko dostępnych danych naukowych. Podobnie jak EFSA, FDA będzie śledzić najnowsze badania i, w razie potrzeby, może zrewidować ten status.
• Światowa Organizacja Zdrowia (WHO):
  WHO, w swoich ogólnych wytycznych dotyczących substancji słodzących, zazwyczaj koncentruje się na ograniczaniu spożycia cukru. W odniesieniu do erytrytolu, WHO nie wydała szczegółowych ostrzeżeń, jednak zawsze podkreśla, że substancje słodzące nie powinny być postrzegane jako cudowne rozwiązanie problemów zdrowotnych, a ich długoterminowy wpływ na zdrowie wymaga dalszych badań. W 2023 roku WHO opublikowała ogólne wytyczne dotyczące substancji słodzących, w których nie zaleca stosowania bezcukrowych substancji słodzących (NSS – non-sugar sweeteners) w celu kontroli wagi, wskazując na brak długoterminowych korzyści zdrowotnych i potencjalne ryzyko (np. zwiększone ryzyko cukrzycy typu 2 i chorób sercowo-naczyniowych, choć głównie dla innych NSS). Erytrytol jest tam wymieniony jako jeden z wielu NSS, co sygnalizuje ogólną ostrożność.

Podsumowując, chociaż instytucje regulacyjne nadal uznają erytrytol za bezpieczny do spożycia w umiarkowanych ilościach, najnowsze dane naukowe zmuszają do większej ostrożności, szczególnie w odniesieniu do osób z grupy ryzyka. Zalecenie jest jasne: potrzeba więcej badań, a konsumenci powinni podchodzić do jego spożycia z rozwagą.

Kiedy i Jak Bezpiecznie Stosować Erytrytol? Praktyczne Wskazówki

Biorąc pod uwagę zarówno korzyści, jak i potencjalne ryzyko, kluczowe staje się pytanie: jak bezpiecznie włączyć erytrytol do diety? Odpowiedź brzmi: z umiarem i świadomością.

Zalecenia dotyczące spożycia umiarkowanego

Podstawową zasadą jest umiar. Chociaż erytrytol jest dobrze tolerowany, przekroczenie pewnych dawek może prowadzić do dolegliwości trawiennych. Nie ma ustalonego, oficjalnego Akceptowalnego Dziennego Spożycia (ADI) dla erytrytolu, głównie z powodu jego niskiej toksyczności i szybkiego wydalania. Jednak na podstawie badań i doświadczeń klinicznych, bezpieczne dawki dla większości dorosłych to:

• Pojedyncza dawka: Do 0,8 g na kilogram masy ciała (np. dla osoby ważącej 70 kg to około 56 g).
• Całkowite dzienne spożycie: Do 1 g na kilogram masy ciała, rozłożone na kilka porcji.

W praktyce oznacza to, że użycie erytrytolu do posłodzenia kawy czy dodatek do jogurtu rzadko przekroczy te wartości. Jednak całe opakowanie ciasta słodzone wyłącznie erytrytolem może już stanowić problem. Zawsze czytaj etykiety produktów przetworzonych i monitoruj swoje spożycie. Jeśli używasz erytrytolu w domu, zacznij od mniejszych ilości i stopniowo je zwiększaj, obserwując reakcje swojego organizmu.

Erytrytol w diecie osób odchudzających się

Dla osób dążących do redukcji masy ciała, erytrytol nadal pozostaje cennym narzędziem. Jego zerowa kaloryczność pozwala na zaspokojenie potrzeby słodkiego smaku bez wpływu na bilans energetyczny. To ułatwia przestrzeganie diety i zapobiega poczuciu deprywacji. Przykładowo, zamiana łyżki cukru (ok. 16 kcal) na łyżkę erytrytolu (0 kcal) w codziennej kawie przez rok to oszczędność ponad 5800 kcal, co odpowiada niemal kilogramowi masy ciała! W skali tygodnia to niewielki procent, ale w skali roku to wymierna korzyść.

Praktyczne wskazówki dla odchudzających się:

• Zastąp cukier 1:1: W większości przepisów erytrytol można stosować jako zamiennik cukru w proporcji objętościowej 1:1, choć jego słodycz jest nieco niższa, więc możesz potrzebować nieco więcej. Smakuj i dopasowuj.
• Wypieki: Erytrytol dobrze sprawdza się w wypiekach, ale może nie karamelizować się jak cukier i może dawać lekko „chłodzący” posmak. Można go łączyć z innymi słodzikami (np. stewią) dla lepszego profilu smakowego.
• Napoje: Idealny do słodzenia kawy, herbaty, koktajli.
• Pamiętaj o całości diety: Nawet bezkaloryczny słodzik nie zastąpi zbilansowanej diety. Skup się na zdrowych, pełnowartościowych produktach, a erytrytol traktuj jako narzędzie do ułatwienia sobie przejścia na zdrowszy styl życia, a nie jako licencję na spożywanie niezdrowych przekąsek.

Stosowanie w diecie kobiet w ciąży i dzieci

Kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny zachować szczególną ostrożność w stosowaniu wszelkich substancji słodzących. Chociaż istniejące dowody nie wskazują na szkodliwość erytrytolu dla płodu czy niemowlęcia, brakuje wystarczających długoterminowych badań, aby jednoznacznie potwierdzić jego bezpieczeństwo w tej specyficznej grupie. Zawsze zaleca się konsultację z lekarzem lub dietetykiem przed wprowadzeniem jakichkolwiek nowych składników do diety w ciąży. Priorytetem powinno być spożywanie naturalnych, nieprzetworzonych produktów i minimalizowanie dodatków do żywności.

Podobnie w przypadku dzieci, zaleca się ograniczenie spożycia wszelkich substancji słodzących. Chociaż erytrytol jest bezpieczny dla zębów, nawyk spożywania bardzo słodkich produktów, nawet jeśli słodzonych erytrytolem, może prowadzić do preferencji smaku słodkiego i problemów z akceptacją mniej słodkich, a bardziej wartościowych produktów. W przypadku dzieci, koncentracja powinna być na kształtowaniu zdrowych nawyków żywieniowych i ograniczaniu ogólnego spożycia zarówno cukru, jak i jego zamienników.

Umiarkowanie i konsultacja z lekarzem

To naczelna zasada, która powinna towarzyszyć każdej decyzji dietetycznej, a w przypadku erytrytolu zyskuje jeszcze większe znaczenie w świetle najnowszych badań. Jeśli cierpisz na choroby przewlekłe, zwłaszcza schorzenia sercowo-naczyniowe, cukrzycę, choroby nerek, czy też masz historię zakrzepicy, bezwzględnie skonsultuj się z lekarzem przed regularnym stosowaniem erytrytolu. Twój lekarz, znając Twój indywidualny stan zdrowia i historię medyczną, będzie w stanie ocenić potencjalne ryzyko i korzyści, a także doradzić odpowiednią dawkę lub alternatywne rozwiązania.

Warto również pamiętać, że erytrytol jest obecny w wielu produktach spożywczych, takich jak napoje „zero”, batony proteinowe, gumy do żucia czy niektóre suplementy diety. Świadome czytanie etykiet i unikanie nadmiernego spożycia erytrytolu z różnych źródeł jest kluczowe dla zachowania ostrożności.

Dbaj o sygnały wysyłane przez Twój organizm. Jeśli po spożyciu erytrytolu doświadczasz niepokojących objawów, takich jak nasilone dolegliwości trawienne, bóle w klatce piersiowej, duszności, czy inne nietypowe symptomy, natychmiast przerwij jego stosowanie i skonsultuj się z lekarzem. Twoje zdrowie jest najważniejsze, a indywidualna reakcja na substancje słodzące może się różnić. Zbalansowane podejście, oparte na wiedzy, umiarze i konsultacji ze specjalistą, pozwoli Ci czerpać z jego potencjalnych korzyści, minimalizując ewentualne ryzyko.

Erytrytol na tle Innych Substancji Słodzących: Krótkie Porównanie

Wybór słodzika to często dylemat. Erytrytol jest jednym z wielu dostępnych zamienników cukru, a każdy z nich ma swoje unikalne cechy, zalety i potencjalne wady. Krótka analiza porównawcza może pomóc w podjęciu świadomej decyzji:

• Ksylitol (cukier brzozowy):
  • Zalety: Podobnie jak erytrytol, ma korzystny wpływ na zdrowie zębów, a nawet może przyczyniać się do remineralizacji szkliwa. Ma około 2,4 kcal/g, czyli o 40% mniej niż cukier.
  • Wady: W znacznie większych ilościach niż erytrytol, ksylitol może wywoływać silne działanie przeczyszczające (tzw. „efekt osmotyczny”). Jest toksyczny dla psów, nawet w niewielkich ilościach.
• Stewia (glikozydy stewiolowe):
  • Zalety: Naturalna substancja słodząca pochodząca z rośliny stewii. Nie zawiera kalorii i nie podnosi poziomu cukru we krwi. Jest od 200 do 400 razy słodsza od cukru, więc używa się jej w minimalnych ilościach.
  • Wady: Może pozostawiać gorzkawy, lukrecjowy posmak, zwłaszcza w większych stężeniach. Nie nadaje się do wszystkich zastosowań kulinarnych.
• Sukraloza:
  • Zalety: Sztuczny słodzik, 600 razy słodszy od cukru. Bezkaloryczny, nie podnosi cukru we krwi. Stabilny w wysokich temperaturach, dobrze sprawdza się w pieczeniu.
  • Wady: Sztuczny charakter budzi obawy u niektórych osób. Niektóre badania sugerują potencjalny wpływ na mikrobiom jelitowy, choć potrzebne są dalsze analizy.
• Aspartam:
  • Zalety: Sztuczny słodzik, około 200 razy słodszy od cukru. Niski w kaloriach.
  • Wady: Wrażliwy na wysokie temperatury, co ogranicza jego zastosowanie w pieczeniu. Budzi kontrowersje związane z potencjalnym wpływem na zdrowie, choć większość organizacji zdrowia (WHO, EFSA) wciąż uważa go za bezpieczny w umiarkowanych ilościach.

Erytrytol wyróżnia się na tle innych polioli lepszą tolerancją trawienną i smakiem zbliżonym do cukru, a na tle sztucznych słodzików — naturalnym pochodzeniem i brakiem kalorii. Jednak, jak pokazały najnowsze badania, żadna substancja nie jest całkowicie pozbawiona potencjalnych ryzyk, a indywidualna reakcja organizmu jest kluczowa.

Wnioski i Perspektywy na Przyszłość

Erytrytol to fascynujący słodzik, który z pewnością ma wiele do zaoferowania, zwłaszcza dla osób poszukujących bezkalorycznych alternatyw dla cukru, beneficjentów w postaci diabetyków i osób dbających o higienę jamy ustnej. Jego unikalne właściwości metaboliczne i doskonała tolerancja trawienna (w porównaniu do innych polioli) sprawiły, że zyskał ogromną popularność.

Jednak, jak to często bywa w nauce, nowe odkrycia mogą zmieniać postrzeganie nawet dobrze znanych substancji. Badanie z Cleveland Clinic stanowi ważny sygnał ostrzegawczy, zwr