Kim są Zaza? Wprowadzenie do Anatolijskiej Mozaiki Etnicznej

W sercu Anatolii, gdzie splatają się szlaki cywilizacji i kultur, żyje społeczność o niezwykłej tożsamości – naród Zaza. Często niedoceniani lub myleni z innymi grupami etnicznymi, Zaza stanowią integralny, choć odrębny element bogatej mozaiki etnicznej Turcji. Ich historia, język i tradycje są świadectwem długiej i złożonej drogi, którą przeszli, osiedlając się na tych ziemiach. Szacuje się, że społeczność ta liczy od 4 do 6 milionów osób, choć precyzyjne dane są trudne do uzyskania ze względu na złożoność identyfikacji etnicznej w regionie oraz brak oficjalnych spisów, które uwzględniałyby tę grupę jako osobną kategorię. Większość Zaza zamieszkuje wschodnią i centralną część Turcji, ale ich diaspora rozciąga się daleko poza granice kraju, obejmując znaczące skupiska w Niemczech, Gruzji, Jordanii, Kazachstanie, Austrii czy Stanach Zjednoczonych.

To, co wyróżnia Zaza, to przede wszystkim ich unikalny język – Zazaki, należący do zachodnioirańskiej gałęzi języków indoeuropejskich. Jest on kluczowym elementem ich kulturowej tożsamości, odróżniając ich zarówno od dominujących Turków, jak i od sąsiednich Kurdów, z którymi często są kojarzeni geograficznie. Kultura Zaza to synteza wielowiekowych wpływów, odzwierciedlająca ich położenie na kulturowym skrzyżowaniu. Charakteryzuje się ona głębokimi więziami społecznymi, silnym przywiązaniem do tradycji ustnych, gościnnością oraz pielęgnowaniem wartości rodzinnych. Zrozumienie narodu Zaza wymaga spojrzenia nie tylko na ich obecne położenie, ale także na ich burzliwą historię, która ukształtowała ich odrębną tożsamość w tyglu Anatolii.

Korzenie i Ewolucja Narodu Zaza: Podróż Przez Historię

Pochodzenie narodu Zaza jest tematem fascynujących debat i badań historycznych, lingwistycznych oraz genetycznych. Dominująca teoria lingwistyczna wskazuje, że Zaza wywodzą się z grupy ludów irańskich, które migrowały z obszarów położonych na północ od Morza Kaspijskiego lub z północno-zachodniego Iranu w okresie średniowiecza, prawdopodobnie między X a XI wiekiem naszej ery. Ich język, Zazaki, wykazuje bliskie pokrewieństwo z językami takimi jak perski, tadżycki, kurdyjski (w kontekście historycznym, a nie dialektalnym), a zwłaszcza z dialektami staroirańskimi, co wspiera hipotezę o ich irańskim rodowodzie. Niektórzy badacze, tacy jak Karl Hadank czy David Neil MacKenzie, sugerują nawet bezpośrednie powiązania z językami starożytnych Medów lub Partów, co podkreśla głębokie historyczne korzenie Zazaki.

Przybycie Zaza do Anatolii było częścią szerszego procesu migracji ludów turkijskich i irańskich do regionu. Osiedlali się głównie w górskich i trudno dostępnych terenach wschodniej Anatolii, co pozwoliło im zachować swoją odrębność językową i kulturową przez stulecia. Przez wieki Zaza byli często postrzegani przez otaczające ich społeczności, zwłaszcza Kurdów i Turków, jako grupa spokrewniona, a nawet jako podgrupa tychże. Ta złożoność identyfikacji wynikała z czynników geograficznych (sąsiedztwo), religijnych (wspólne wyznanie sunnizmu lub alewizmu z innymi grupami) oraz politycznych. W XIX i XX wieku, wraz z rozwojem nacjonalizmów, kwestia odrębności Zaza stała się przedmiotem gorących dyskusji. Część intelektualistów Zaza aktywnie promuje ideę odrębnej tożsamości narodowej, podkreślając unikalność swojego języka i kultury, podczas gdy inni, zwłaszcza ci związani z ruchami kurdyjskimi, postrzegają Zaza jako etniczną podgrupę Kurdów, posługującą się odrębnym dialektem. Należy jednak zaznaczyć, że w świetle badań lingwistycznych i genetycznych, Zaza stanowią odrębną grupę etniczną z własnym, samodzielnym językiem, co potwierdzają m.in. prace takich lingwistów jak Jost Gippert czy Ludwig Paul. Ich historia w Anatolii to opowieść o adaptacji, przetrwaniu i pielęgnowaniu dziedzictwa w obliczu zmieniających się imperiów i współczesnych państw narodowych.

Mapa Kultury: Gdzie Żyją Zaza i Jak Kształtuje Ich Tożsamość Geografia

Rozmieszczenie geograficzne narodu Zaza w Turcji jest kluczowe dla zrozumienia ich kulturowej różnorodności i specyfiki. Chociaż główny rdzeń ich osadnictwa koncentruje się na wschodniej Anatolii, Zaza zamieszkują zróżnicowane regiony, co wpłynęło na rozwój odrębnych dialektów, tradycji i nawet praktyk religijnych. Ich główna ojczyzna rozciąga się wzdłuż historycznych szlaków handlowych i górskich pasm, oferując schronienie i sprzyjając zachowaniu unikalnej kultury.

Największe skupiska Zaza znajdują się w prowincjach takich jak Tunceli (dawniej Dersim), Bingöl, Elazığ, Erzincan, Muş i Diyarbakır. Każda z tych prowincji ma swoją specyfikę:

• Tunceli (Dersim): To historyczne centrum społeczności alewickich Zaza. Region ten, charakteryzujący się surowym górskim krajobrazem, przez wieki stanowił bastion alewityzmu i autonomii. Zaza z Tunceli posługują się głównie dialektem Kirmanjki (Północny Zazaki), a ich alewicka wiara jest głęboko spleciona z lokalnymi tradycjami i kultem natury.
• Bingöl: Prowincja ta jest domem dla znacznej populacji sunnickich Zaza. Tutaj dominuje dialekt Centralny Zazaki. Bliskość z innymi grupami sunnickimi, takimi jak Kurdowie i Turcy, sprawiła, że ich kultura, choć zachowuje swoje unikalne cechy Zaza, jest również przesiąknięta wpływami sunnickiego islamu głównego nurtu.
• Elazığ: Jedno z większych miast w regionie, gdzie Zaza są znaczącą mniejszością, zarówno sunnicką, jak i alewicką. Elazığ stanowi węzeł komunikacyjny i kulturowy, co przyczyniło się do większej asymilacji, ale również do interakcji kulturowych.
• Erzincan i Sivas: W tych prowincjach, zwłaszcza w północnej części Erzincanu, można znaleźć znaczące społeczności Zaza, często również alewickie, choć są tu także skupiska sunnitów. Te regiony są pomostem między wschodnią a centralną Anatolią.
• Diyarbakır, Şanlıurfa, Adıyaman: Na południowym wschodzie Turcji, zwłaszcza w północnych częściach tych prowincji, zamieszkują sunniccy Zaza. Ich obecność w regionie kurdyjskim często prowadziła do silnych związków kulturowych i językowych z Kurdami.
• Malatya, Aksaray, Kayseri: Mniejsze, ale historycznie ważne skupiska Zaza, zwłaszcza wschodnie części Malatyi. W centralnej Anatolii ich obecność jest bardziej rozproszona i często bardziej zasymilowana z turecką większością.

Zróżnicowanie geograficzne wpłynęło również na dialekty Zazaki. Na przykład, Północny Zazaki (Kirmanjki), używany w Tunceli i Erzincan, różni się fonetycznie i leksykalnie od Centralnego Zazaki (używanego w Bingöl i Elazığ) oraz Południowego Zazaki (używanego w częściach Diyarbakır i Şanlıurfa). Te różnice odzwierciedlają historyczne izolacje i wpływy sąsiednich języków. Górzysty teren Anatolii sprzyjał zachowaniu tych dialektów, działając jako naturalna bariera dla asymilacji. Należy również pamiętać o diasporze Zaza, szczególnie w krajach Europy Zachodniej, takich jak Niemcy (szacuje się, że nawet do 300 000 Zaza mieszka w Niemczech, głównie w miastach takich jak Hamburg, Berlin, Kolonia), gdzie powstają dynamiczne centra kulturalne, pielęgnujące język i tradycje z dala od ojczyzny.

Język Zazaki: Głos Tożsamości Zagrożony Wymarciem

Język Zazaki, znany również jako Zazaca, Dimli lub Kırmanciya, jest nie tylko środkiem komunikacji, ale fundamentalnym filarem tożsamości narodu Zaza. Należy do północno-zachodniej gałęzi języków irańskich w ramach rodziny indoeuropejskiej, co czyni go dalekim kuzynem języków takich jak perski, paszto czy kurdyjski, choć z tym ostatnim często błędnie utożsamiany jako jego dialekt. Lingwiści, w tym czołowi irańscy badacze jak Gernot L. Windfuhr czy Ludwig Paul, jednoznacznie klasyfikują Zazaki jako język oddzielny, co wynika z unikalnych cech fonetycznych, gramatycznych i leksykalnych, które odróżniają go od języka kurdyjskiego.

Zazaki charakteryzuje się ergatywnym systemem deklinacji czasownika w czasach przeszłych, co jest rzadkością w językach indoeuropejskich i wskazuje na jego archaiczne cechy. Posiada również bogaty system spółgłosek i samogłosek, w tym dźwięki, które nie występują w tureckim czy standardowym kurdyjskim. Język dzieli się na kilka głównych dialektów, z których najważniejsze to:

• Północny Zazaki (Kırmanciya/Kirmanjki): Używany głównie w Tunceli, Erzincan i części Sivas. Jest to dialekt, który zachował wiele archaicznych cech.
• Centralny Zazaki (Dımılki): Dominujący w Bingöl, Elazığ i części Muş.
• Południowy Zazaki (Sêwregi): Występujący w okolicach Siverek (Şanlıurfa) i Diyarbakır.

Niestety, pomimo swojej bogatej struktury i historycznego znaczenia, Zazaki jest językiem zagrożonym wymarciem. Według klasyfikacji UNESCO, Zazaki jest językiem „definitely endangered” (zdecydowanie zagrożonym). Szacuje się, że liczba aktywnych użytkowników Zazaki w Turcji spadła z kilku milionów do około 1,5-2,5 miliona, a w wielu rodzinach młodsze pokolenia coraz częściej posługują się wyłącznie tureckim. Przyczyny tego zjawiska są wielorakie: lata represji kulturowych w Turcji, nacjonalistyczna polityka językowa, urbanizacja, migracja zarobkowa do tureckich miast i Europy, a także brak edukacji w języku ojczystym. W Turcji, Zazaki nie jest językiem nauczanym w szkołach publicznych, co utrudnia jego przekazanie kolejnym pokoleniom.

Mimo tych wyzwań, istnieją działania mające na celu ochronę i rewitalizację Zazaki. W diasporze, zwłaszcza w Niemczech, powstało wiele stowarzyszeń kulturalnych (np. Zaza-Der, Vate Yayınevi), które organizują kursy językowe, wydają książki, czasopisma i prowadzą badania lingwistyczne. W Turcji, po liberalizacji przepisów w ostatnich latach, pojawiły się nieliczne lokalne inicjatywy, takie jak stacje radiowe czy telewizyjne nadające w Zazaki, a także prace akademickie nad dokumentacją języka. Uniwersytety, zwłaszcza w regionach zamieszkałych przez Zaza, coraz częściej oferują fakultatywne zajęcia z Zazaki. Jednak bez systemowego wsparcia ze strony państwa, przyszłość tego unikalnego języka pozostaje niepewna. Ochrona Zazaki to nie tylko kwestia lingwistyki, ale przede wszystkim zachowania odrębnej tożsamości i dziedzictwa kulturowego narodu Zaza dla przyszłych pokoleń.

Dwie Ścieżki Wiary: Sunnizm i Alewizm w Społeczności Zaza

Religijność narodu Zaza jest równie zróżnicowana i złożona jak ich pochodzenie i język, stanowiąc kolejny element, który kształtuje wewnętrzne podziały i odrębności w obrębie tej grupy etnicznej. Dominują dwie główne orientacje religijne: sunnizm oraz alewizm, będące dwoma odrębnymi odłamami islamu. Ta dywersyfikacja ma swoje korzenie historyczne i geograficzne, wpływając znacząco na kulturę, codzienne życie i relacje społeczne w różnych regionach zamieszkanych przez Zaza.

Sunniccy Zaza: Tradycje Głównonurtowego Islamu

Większość Zaza wyznaje islam sunnicki, będący dominującym odłamem islamu na świecie i w Turcji. Społeczności sunnickich Zaza są silnie skoncentrowane w prowincjach takich jak Bingöl, Elazığ, Şanlıurfa, Adıyaman, Diyarbakır, Bitlis, Malatya i Aksaray. W tych regionach życie sunnickich Zaza jest głęboko przesiąknięte zasadami i praktykami islamu sunnickiego. Regularne modlitwy (pięć razy dziennie), przestrzeganie postu w miesiącu Ramadan, pielgrzymka do Mekki (hadżdż) oraz inne filary islamu są integralną częścią ich tożsamości. Meczet pełni kluczową rolę jako centrum życia społecznego i religijnego, miejsce modlitwy, edukacji i spotkań wspólnotowych. Sunniccy Zaza często dzielą wiele tradycji i obyczajów z sąsiednimi tureckimi i kurdyjskimi sunnitami, co sprzyjało wzajemnym wpływom kulturowym i – w niektórych przypadkach – pewnemu stopniowi asymilacji. Ich wierzenia odzwierciedlają konserwatywne wartości, takie jak szacunek do starszyzny, silne więzi rodzinne i kładzenie nacisku na etykę islamską w życiu codziennym.

Alewiccy Zaza: Mistyczne Tradycje i Odmienność

Znacząca część narodu Zaza wyznaje alewizm (Alevilik), mistyczną i synkretyczną gałąź islamu, która znacząco różni się od sunnizmu. Alewiccy Zaza dominują w prowincji Tunceli (historycznie znanej jako Dersim) oraz w częściach Sivas, Tokat i Erzincan. Alewizm w Anatolii ma głębokie korzenie w sufizmie i anatolijskim szamanizmie, a także w tradycjach szyickich, choć nie identyfikuje się go stricte z szyizmem Dwunastu Imamów. Alewici czczą Alego, zięcia proroka Mahometa, jako prawowitego następcę i symbol sprawiedliwości. Ich praktyki religijne są znacznie odmienne od sunnickich: nie budują meczetów w tradycyjnym sensie, lecz spotykają się w „cemevi” (domach zgromadzeń), gdzie odbywają się ceremonie „cem” – rytualne spotkania połączone z muzyką (często na saz), tańcem (semâh) i wspólnym śpiewem. W przeciwieństwie do sunnizmu, alewizm nie ma sztywnych reguł dotyczących codziennych modlitw czy postów w Ramadanie, kładąc większy nacisk na wewnętrzną czystość, tolerancję, miłość do Boga i ludzi oraz równość płci. W alewizmie brakuje ortodoksyjnych jurystów, a duchowymi przewodnikami są „dede”, którzy dziedziczą swoją rolę. Ze względu na swoje odrębne praktyki i często mistyczny charakter, alewici byli historycznie prześladowani przez zarówno otomańskie, jak i republikańskie władze, co sprzyjało ich izolacji i wzmocniło poczucie odrębności. W regionie Tunceli, alewicki charakter Zaza jest tak silny, że stanowi on o kulturowej specyfice całego obszaru.

Różnorodność religijna w społeczności Zaza ma istotny wpływ na dynamikę wewnątrz wspólnoty. Chociaż sunniccy i alewiccy Zaza dzielą wspólny język i pewne elementy kultury (np. gościnność, przywiązanie do tradycji ustnych), ich odmienne praktyki religijne i historia często prowadziły do mniejszych lub większych różnic w ich społecznej organizacji i światopoglądzie. Mimo to, zarówno sunnici, jak i alewici Zaza starannie pielęgnują swoje dziedzictwo, przystosowując je do wyzwań współczesnego świata, w tym migracji i globalizacji.

Bogactwo Tradycji Zaza: Od Muzyki po Gastronomię

Kultura narodu Zaza to żywy gobelin utkany z wieków tradycji, zwyczajów i sztuki, który odzwierciedla ich unikalną tożsamość i złożoną historię w Anatolii. To kultura, która, pomimo wyzwań i presji asymilacyjnej, zdołała zachować swoją autentyczność i różnorodność. Jej bogactwo przejawia się w wielu aspektach życia codziennego, od muzyki i poezji, przez kuchnię, aż po społeczne struktury i praktyki.

Muzyka i Sztuka Ustna: Echo Dawnych Czasów

Dla Zaza muzyka i poezja są nie tylko formami rozrywki, ale także nośnikami historii, wartości i tożsamości. Tradycyjna muzyka Zaza jest często nasycona liryzmem i melancholią, odzwierciedlającymi góry i doliny ich ojczyzny. Kluczowym instrumentem jest saz (bağlama), długoszyjkowa lutnia, powszechna w całej Anatolii, ale w rękach Zaza nabierająca specyficznego, często improwizowanego charakteru. Pieśni, znane jako dengbêj (w przypadku epickich opowieści i ballad, często śpiewanych a capella, podobnych do kurdyjskich odpowiedników) oraz kilam (krótsze utwory liryczne), przekazują legendy, opowieści o bohaterstwie, miłości i życiu codziennym. Teksty są często improwizowane, z bogactwem metafor i odniesień do natury.
Rytmiczne tańce ludowe, takie jak halay, są nieodłącznym elementem celebracji i spotkań społecznych, odzwierciedlając wspólnotowy charakter kultury Zaza. W alewickich społecznościach Zaza, muzyka i taniec odgrywają centralną rolę w ceremoniach cem, gdzie są medium do osiągnięcia duchowego transu i jedności z Bogiem. To właśnie w tych tradycjach ustnych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie, tkwi esencja ich dziedzictwa.

Kuchnia Zaza: Smaki Anatolii

Kuchnia Zaza, choć czerpie z ogólnouczestniczących smaków Anatolii, ma również swoje unikalne potrawy i specjały, które odzwierciedlają lokalne produkty i tradycje rolnicze. Dominują tu dania na bazie zboża, warzyw i produktów mlecznych, z mięsem podawanym przy specjalnych okazjach. Typowe składniki to bulgur, soczewica, ciecierzyca, pszenica, jogurt i różnorodne zioła. Wiele potraw jest prostych, lecz pożywnych, odzwierciedlając życie w trudnym górskim terenie. Popularne są różnego rodzaju zupy, gulasze i placki. Przykłady to Zülbiyye (rodzaj ciasta drożdżowego), Zerfet (placek z ciasta, często podawany z jogurtem lub serem), czy dania z bulguru z dodatkiem lokalnych warzyw. Ważnym elementem jest również proces przygotowywania żywności na zimę, taki jak suszenie warzyw czy wytwarzanie serów, co świadczy o głębokim zakorzenieniu w cyklach natury.

Wartości Społeczne i Rodzinne: Filary Wspólnoty

W kulturze Zaza niezwykle silne są więzi rodzinne i klanowe, które stanowią fundament struktury społecznej. Szacunek dla starszyzny jest powszechny, a rola rodziny w wychowaniu dzieci i utrzymaniu tradycji jest kluczowa. Gościnność jest cechą wyróżniającą Zaza; każdy gość jest witany z otwartymi ramionami i częstowany obfitym posiłkiem, co odzwierciedla głęboko zakorzenione kodeksy honorowe. System „söz” (słowa honoru) jest ważny w rozwiązywaniu sporów i utrzymywaniu porządku społecznego. Pomimo wpływów modernizacji, tradycyjne stroje, zwłaszcza wśród starszych pokoleń i w odległych wioskach, nadal są noszone, a lokalne festiwale i uroczystości stanowią okazję do pielęgnowania zwyczajów, takich jak tradycyjne wesela czy obrzędy związane z narodzinami i śmiercią. Bogactwo kultury Zaza to świadectwo ich odporności i zdolności do zachowania własnej tożsamości w obliczu historycznych wyzwań i współczesnych zmian.

Wyzwania i Przyszłość Narodu Zaza: Ochrona Dziedzictwa w XXI Wieku

Współczesny naród Zaza stoi w obliczu szeregu dynamicznych wyzwań, które zagrażają ich odrębnej tożsamości i dziedzictwu kulturowemu. Jednak równocześnie pojawiają się nowe inicjatywy i strategie mające na celu ochronę i rewitalizację ich unikalnego charakteru w XXI wieku. Zrozumienie tych wyzwań i działań jest kluczowe dla oceny przyszłości Zaza.

Asymilacja i Presja Tożsamościowa:

Jednym z najpoważniejszych zagrożeń jest presja asymilacyjna. W Turcji, przez większość XX wieku, polityka państwa promowała jednolitą tożsamość turecką, często ignorując lub marginalizując mniejszości etniczne i językowe. W rezultacie wielu Zaza, zwłaszcza ci migrujący do dużych miast, przyjęło turecki jako swój główny język, a ich dzieci często nie uczą się już Zazaki. W regionach wschodnich, gdzie Zaza żyją w bliskim sąsiedztwie z Kurdami, niektórzy Zaza ulegają asymilacji kulturowej i językowej z dominującą społecznością kurdyjską, identyfikując się jako Kurdowie. Ta złożona dynamika tożsamościowa sprawia, że precyzyjne określenie liczebności Zaza jest trudne, a ich specyficzne potrzeby często pozostają niezauważone w polityce publicznej.

Wyzwania Ekonomiczne i Migracja:

Wiele regionów zamieszkanych przez Zaza, zwłaszcza te górskie i wiejskie, boryka się z problemami ekonomicznymi, takimi jak wysokie bezrobocie i brak perspektyw. To z kolei prowadzi do masowej migracji zarobkowej, zarówno do tureckich metropolii (np. Stambuł, Izmir, Ankara), jak i za granicę, głównie do Europy Zachodniej (Niemcy, Holandia, Austria). Chociaż diaspora odgrywa kluczową rolę w zachowaniu kultury Zaza poza Turcją, migracja osłabia społeczności w ojczyźnie, rozbijając tradycyjne struktury rodzinne i wspólnotowe oraz przyspieszając proces asymilacji z większościowymi kulturami państw przyjmujących.

Niska Świadomość i Brak Reprezentacji:

Zaza często są mało rozpoznawalni na arenie międzynarodowej, a nawet w samej Turcji ich odrębność bywa pomijana lub źle rozumiana. Brak silnych instytucji reprezentujących Zaza, brak ich obecności w mediach i edukacji publicznej, a także niewystarczające wsparcie dla badań nad ich kulturą i językiem, przyczyniają się do marginalizacji ich dziedzictwa. To prowadzi do tego, że młode pokolenia mogą nie być świadome swojej unikalnej tożsamości, co utrudnia jej przekazywanie.

Działania na Rzecz Ochrony i Rewitalizacji:

Mimo tych wyzwań, społeczność Zaza, zarówno w Turcji, jak i w diasporze, aktywnie walczy o zachowanie swojej tożsamości. Oto kilka kluczowych inicjatyw:

• Organizacja Pozarządowych i Kulturowe Stowarzyszenia: Wiele fundacji i stowarzyszeń, takich jak Vate Yayınevi (wydawnictwo skupiające się na Zazaki), Zaza-Der (Stowarzyszenie Zaza), czy Enstîtuya Zazakî (Instytut Zazaki w Niemczech), prowadzi działalność na rzecz języka i kultury. Organizują kursy językowe, wydają książki, czasopisma, słowniki i tworzą platformy internetowe (np. Zazaki Wikipedia), promując pisownię i gramatykę Zazaki.
• Rola Diaspory: Społeczności Zaza w Niemczech i innych krajach europejskich, z dala od politycznych presji w Turcji, stały się centrami rozwoju kultury Zaza. Organizują festiwale, spotkania kulturalne i programy edukacyjne, które pomagają w utrzymaniu języka i tradycji.
• Badania Akademickie i Dokumentacja: Coraz więcej lingwistów, antropologów i historyków, zarówno z Turcji, jak i z zagranicy, prowadzi badania nad językiem i kulturą Zaza. Te prace naukowe są kluczowe dla dokumentowania zagrożonego dziedzictwa i podnoszenia świadomości na jego temat.
• Nowe Technologie: Wykorzystanie internetu, mediów społecznościowych i platform cyfrowych stało się nowym narzędziem do promowania Zazaki i zrzeszania społeczności. Powstają kanały YouTube, grupy na Facebooku i strony internetowe poświęcone kulturze Zaza.
• Dział