Zachodnia Dynastia Han – feudalizm o chińskiej specyfice

newsy 30 lipca, 2021

Dynastia Han wprowadziła w Chinach z dawna pożądany ład, który zagościł w Państwie Środka na długi czas. Według tradycji jedynie późniejsza dynastia Tang potrafiła dorównać (albo i przewyższyć) Hanowski splendor.

Po wyniszczającym przewrocie sytuacja w kraju prezentowała się fatalnie. W najgorszej sytuacji znajdował się stan chińskiego rolnictwa, które powróciło do swoich prymitywnych podstaw. Liu Bang, szerzej znany pod cesarskim przydomkiem Gaozu, zainicjował szereg reform mających na celu przywrócenie porządku. Cesarz ogłosił powszechną demobilizację wojska, żołnierzy przydzielając do produkcji rolnej. Wysokość podatku ziemskiego oraz pogłównego uległa zmniejszeniu; chłopi zostali zwolnieni z części przymusowych robót. Ostatecznie ogół wprowadzonych reform doprowadził do stopniowego uzdrowienia gospodarki.

Zasięg terytorialny Zachodniej Dynastii Han.

Początek dynastii Han wyznacza moment upowszechnienia się żelaznych narzędzi w rzemiośle i rolnictwie. Wprowadzono liczne nowinki techniczne, które ułatwiły uprawianie roli (np. żelazny siewnik, który zastąpił ręczne rozsiewanie ziarna). Wykopaliska archeologiczne potwierdziły, że w I w. n.e. na terenie Chin wynaleziono papier oraz rozpoczęto wyrabianie porcelany. Udoskonalono kalendarz i dokonano znacznych postępów w astronomii i matematyce. Rozwijało się rzemiosło (w szczególności tkactwo) i górnictwo. Rozpoczęto wydobywanie soli, która była dystrybuowana w kraju i poza jego granicami. Prężne tempo rozwoju handlu doprowadziło do przyspieszenia procesu urbanizacji i powstawania kolejnych ośrodków miejskich.

Czasy dynastii Han to złoty wiek rozwoju nauki i techniki. Na zdjęciu prototyp sejsmografu autorstwa Zhang Henga.

Cesarz zdecydował się zachować większość elementów administracji poprzedniej dynastii, jednocześnie łagodząc surowe prawo Qinów. W praktyce nastąpił powrót do systemu lennego: w pierwszym zamyśle ziemie zostały rozdzielone pomiędzy generałów oraz bliskich zwolenników panującego. Tym samym kraj ponownie został podzielony na obszar centralny, pod kontrolą cesarza, oraz obszary lenne, zarządzane przez władców feudalnych. Jednakże, za sprawą buntu generałów kilka lat później, cesarz zmodyfikował swoją koncepcję. Od tego momentu ziemia była rozdawana tylko i wyłącznie członkom rodu.

Podczas panowania Qinów eksterminacji uległa większość starych rodów arystokratycznych. Z tego powodu klasa właścicieli ziemskich z okresu Han wywodziła się przede wszystkim z grup pobratymców cesarza, którym udało się wzbogacić i uzyskać znaczne wpływy. Z reguły zarządzali oni wielkimi majątkami ziemskimi, które często oddawali w dzierżawę. Jednocześnie, w zależności od statusu majątkowego i znaczenia politycznego, przedstawiciele tej grupy mieli większy lub mniejszy wpływ na rządy w państwie. Powstanie tej konkretnej grupy społecznej dało podstawy pod stworzenie systemu chińskiego feudalizmu, który przetrwał zmiany dynastyczne i liczne inwazje, funkcjonując aż do 1949 roku.

Reformy rolnicze oraz łagodne nastawienie wobec chłopstwa z początku panowania Gaozu może dawać złudne wrażenie polepszenia warunków bytowych tej warstwy społecznej. Było wręcz odwrotnie. Chłopi prowadzili ciężki i nędzny żywot. Byli zobligowani do płacenia podatków, które stanowiły główny dochód cesarskiego skarbca. Na chłopów narzucony był również obowiązek służby wojskowej oraz robót przymusowych, w tym tzw. szarwarku, który z reguły trwał jeden miesiąc w roku. Z powodu obfitości i dostępności siły roboczej, którą byli chłopi, utrzymywanie niewolników było z punktu ekonomicznego całkowicie nieopłacalne. Z tego powodu niewolnicy stanowili niezwykle mały odsetek chińskiego społeczeństwa tamtego okresu i głównie pełnili funkcję przydomowej służby bogaczy.

Na egzaminach cesarskich wymagano m.in. znajomości czteroksięgu konfucjańskiego, recytacji, kaligrafii i pisania wierszy. Do egzaminu mógł podejść każdy, aczkolwiek dostęp do edukacji nie był równo rozdzielony.

Przez pierwszych kilka wieków istnienia dynastii władza cesarska była silnie ugruntowana i to cesarz miał najważniejszy głos w państwie. Jednocześnie rozbudowano aparat państwowy na wcześniej nieosiąganą skalę. Stworzono pierwszy system egzaminów cesarskich, który determinował objęcie urzędu. Miejsce legistów zajęli konfucjaniści, którzy zajmowali najwyższe stanowiska. Konfucjanizm owego okresu nie miał wiele wspólnego z oryginalnymi naukami Konfucjusza: był raczej syntezą myśli szkół filozoficznych, połączonych z ówczesnymi tradycjami i zabobonami. Z czasem konfucjanizm na stale ugruntował swoją pozycję w chińskim społeczeństwie, przybierając formę jedynego słusznego nurtu ideologicznego.

Panowanie następnych cesarzy cechowało się względnym spokojem i narastającym dobrobytem. Wraz z przejęciem władzy przez cesarza Wu, zmienił się główny nurt państwowej polityki. Porywczy i ambitny cesarz liczył na powiększenie włości pod swoim panowaniem. W efekcie rozpoczął się okres intensywnej ekspansji terytorialnej i licznych konfliktów Chin z sąsiadami. Po raz pierwszy w historii wyruszono na zachód, gdzie ustanowiono drogi handlowe. Przyłączono część obecnych południowych prowincji, wypędzono barbarzyńskie plemię Xiongnu na daleką północ, a na północnym-wschodzie zagarnięto obszar dzisiejszej Korei Północnej. W efekcie granice państwa Han były zbliżone do dzisiejszych granic Chin. Tak ożywiona polityka ekspansji doprowadziła do zetknięcia się Chin z Zachodem, pojawieniem nowych produktów zza granicy oraz rozprzestrzenieniem chińskiej kultury na obszary dzisiejszej Korei oraz Japonii. Niestety, jednocześnie wymiotła ona wszystkie oszczędności ze skarbca i doprowadziła do tego, że kraj stopniowo pogrążał się w kryzysie ekonomicznym. Cesarz Wu podjął kilka prób zainicjowania reform mających na celu poprawę sytuacji, jednakże działały one tylko w sposób doraźny i nie rozwiązywały sedna problemu.

Zhang Qiang, zaufany urzędnik cesarza Wu, został wysłany na zachód, aby znaleźć sojuszników przeciwko Xiongnu. Pomocy nie uzyskał, ale otworzył dla Chin nowe możliwości, będąc pierwszym podróżnikiem, który powrócił z Zachodu.

Od tego momentu sytuacja w państwie konsekwentnie ulega całkowitej dezorganizacji. Władza cesarska zostaje ograniczona na rzecz wpływu dworskich klanów. Polepsza się stan jakości życia bogatych właścicieli ziemskich, ale odbywa się to kosztem chłopów, którzy często muszą decydować się na rozpaczliwe decyzje, takie jak odsprzedanie swojego gospodarstwa, a nawet siebie samych wraz ze swoimi rodzinami. Tym samym zmniejsza się ilość drobnych właścicieli ziemskich i osób, które płacą podatki gruntowe.

Na dworze rośnie w siłę klan cesarzowej Wang. Na szczególną uwagę zasługuje jej siostrzeniec, Wang Mang. W porównaniu do bezużytecznych cesarzy owego okresu, Wang Mang był uosobieniem cnót wszelakich: konfucjanista, rozsądny, sumienny i skłonny do reform. Z czasem grono jego zwolenników było na tyle duże, że zadecydował się na zuchwały i ryzykowany krok. Obalił małoletniego cesarza z rodu Liu i założył nową dynastię Xin. Już w pierwszym roku panowania ogłosił liczne reformy: upaństwowienie ziemi, podział ziemi między chłopów, konfiskatę wielkich majątków. Ograniczył handel niewolnikami, przywrócił rządowe monopole na opłacalne produkty, takie jak sól i żelazo, oraz zapowiedział utworzenie systemu pożyczek dla chłopów.

Pomimo pozornego wsparcia dla nowego władcy, wszystkie jego pomysły były konsekwentnie torpedowane przez osoby, które mogły na nich potencjalnie najwięcej stracić. Najbardziej niezadowoleni byli urzędnicy oraz bogaci właściciele ziemscy, którzy nie ukrywali swojego sprzeciwu. Władza cesarska była wówczas zbyt słaba, aby Wang Mang mógł cokolwiek zdziałać. W efekcie w kraju panowała ciągła stagnacja, a nastroje społeczne tylko się pogarszały. Kulminacja niezadowolenia społecznego nastąpiła po katastrofalnym wylewie Rzeki Żółtej, po którym nastał powszechny głód. Rozpoczęły się powstania chłopskie. Władca wówczas starał się rozprawić z problemem najazdów plemion na północne osady. Nie dość, że poniósł druzgoczącą klęskę, to jego niezdyscyplinowana armia (złożona głównie z więźniów i niewolników) rozpierzchła się po całym kraju, plądrując wioski.

Zbrojne powstania chłopskie są w chińskiej historii stałą konsekwencją nieudolnych rządów. Największym problemem stowarzyszenia Czerwonych Brwi był brak konkretnych planów dotyczących nowego ustroju, nowej dynastii, co w dużej mierze zaważyło o ich porażce.

Od 18 roku n.e. powstania chłopskie przeobrażają się w rewoltę na masową skalę, której przewodzi tajne taoistyczne ugrupowanie Czerwone Brwi. Z czasem do walk po stronie rebeliantów przyłączył się odepchnięty od władzy ród Liu. W 23 roku n.e. armia Liu wkracza do stolicy, w której kilka dni wcześniej wybuchło osobne powstanie. Wang Mang chroni się w wieży wraz z rodziną i najbliższymi zwolennikami. Wieżę zdobywają rebelianci. Cesarz zostaje zabity, a jego ciało zbezczeszczone. Późniejsi historycy obeszli się z nim równie brutalnie: został zapamiętany jako bezwzględny uzurpator, który miał czelność zaburzyć kontynuację dynastii Han.

Po wyeliminowaniu cesarza, na arenie walk pozostały dwie armie. Ostateczne zwycięstwo przypadło rodowi Liu, który zaczął na nowo konsolidować władzę. Stolicę przeniesiono na wschód, do Luoyangu. Okres walk doprowadził do całkowitej dewastacji ekonomicznej; straty materialne oraz straty w ludziach były ogromne. Kraj wymagał odbudowy niemal od podstaw.